Rozwój Elbląskiej Biblioteki Miejskiej od początku XX w. do wczesnych lat dwudziestych XX w. w świetle sprawozdań elbląskiego Magistratu w zbiorach Biblioteki Elbląskiej

Roczne sprawozdania elbląskiego Magistratu w odniesieniu do Biblioteki Miejskiej koncentrują się na takich aspektach jej działalności i funkcjonowania, jak ilość wypożyczeń, ewentualnie liczba zapisanych czytelników, kwerendy, nabytki biblioteczne, remonty. Sprawozdania te dotyczą na ogół jedynie danego okresu sprawozdawczego, tylko relacja za lata 1909-1912 zawiera krótki rys historii elbląskiej książnicy. Mimo lakoniczności zawartych informacji na podstawie tych urzędowych sprawozdań prześledzić można tendencje w rozwoju biblioteki w omawianym okresie.

W pierwszym dziesięcioleciu XX w. Elbląska Biblioteka Miejska była instytucją, którą określić należałoby mianem naukowej. Z profilu tego wynikała  mała liczba czytelników i wypożyczeń. Liczba wypożyczeń oscylowała wokół czterystu tytułów rocznie, rzadko (1911) przekraczając liczbę pięciuset tytułów. Biblioteka realizowała także wypożyczenia miejscowe – wypożyczane były zarówno cenne lokalne rękopisy, np. siedemnastowiecznego teologa Cyriaka Martini, jak i pozycje w rodzaju poezji E. M. Arndta, najwidoczniej trudno dostępne w innych niemieckich bibliotekach.

Charakterystyczną cechą działalności elbląskiej książnicy w tym okresie były kwerendy naukowe. Zamówienia na nie składali na ogół czytelnicy z terenów Niemiec, zdarzały się jednak także kwerendy zagraniczne, jak np. realizowana w 1902 w odpowiedzi na pytanie chorwackiego historyka o chorwackich reformatorów szesnastego wieku. W pierwszych latach XX w. sprawozdania Magistratu odnotowywały skrupulatnie dary dla Biblioteki oraz nazwiska ofiarodawców. Dzięki tym zapisom wiadomo np., że jednym z bardziej hojnych darczyńców był miejscowy radca sanitarny Laudon. W szczególny sposób dla wzbogacenia bibliotecznego księgozbioru w tym okresie przysłużył się były elbląski archiwista Edwin Volckmann, który co najmniej dwukrotnie przekazał elbląskiej Bibliotece dary książkowe – pierwszy raz przy swojej wyprowadzce z miasta, drugi raz natomiast w 1899, ofiarowując około 1000 woluminów z zakresu historii, geografii, prawa, filologii i teologii. Istotną częścią darowanych pozycji były druki okolicznościowe, generowane np. z okazji jubileuszów miejscowych firm czy inne związane z miastem rękopisy, druki bądź ikonografia, jak chociażby ofiarowane w 1899 r. przez L. Wiedwalda fotografie, przedstawiające widoki Elbląga. W przypadku, gdy drogą darowizny Biblioteka wzbogacała się o kolejne egzemplarze posiadanego już dzieła, przekazywała je elbląskim szkołom.

Zmiana profilu Biblioteki z naukowej na powszechną nastąpiła w drugim dziesięcioleciu XX w., o czym donosi Magistrat w sprawozdaniu za lata 1913-1919. W 1919 księgozbiór liczył 47200 woluminów, z czego wypożyczono 35000. W tym czasie Biblioteka przeniesiona została z budynku Gimnazjum do lokalu na Am Lustgarten (dziś Pl. Wolności), w którym mieścił się wcześniej urząd celny. W celu przystosowania budynku do pełnienia nowej funkcji przeprowadzono niezbędne remonty i rozbudowę – stworzono pomieszczenia magazynowe i czytelnię oraz m. in. założono centralne ogrzewanie.

W 1920 r. liczba zapisanych do Biblioteki czytelników wynosiła 1902, by w roku następnym  spaść do 1305, co miejscy urzędnicy tłumaczyli faktem podniesienia wysokości opłaty za kartę biblioteczną, w związku z czym w wielu elbląskich rodzinach kartę posiadała tylko jedna osoba, wypożyczając książki dla wszystkich domowników. Ze statystyk wynika, iż około  połowę wypożyczanych woluminów stanowiły dzieła niemieckiej literatury pięknej. Większość czytelników stanowili mężczyźni (w 1921 zapisanych było do Biblioteki 800 mężczyzn, podczas gdy ze zbiorów bibliotecznych korzystało w tym czasie 505 czytelniczek). W 1922 czytelnia odnotowała około 20000 odwiedzin.

W 1921 r. w miejscowym schronisku młodzieżowym otworzono bibliotekę dla młodzieży. W następnym roku  swój księgozbiór przekazało Elbląskiej Bibliotece Miejskiej miejscowe Towarzystwo Lekarskie, dzięki czemu zbiory Biblioteki wzbogaciły się o fachowe pozycje z dziedziny medycyny.

Na fot. wypożyczalnia Elbląskiej Biblioteki Miejskiej w latach dwudziestych XX w.